Ocak 2021’de Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır, yaklaşık dört yıl sonra Katar’a yönelik boykotlarına son verdi. Haziran 2017’de bu sözde dörtlü, Doha ile diplomatik ilişkileri kopardı, hava, kara ve deniz ablukası uyguladı.
Ocak 2021'de Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır, yaklaşık dört yıl sonra Katar'a yönelik boykotlarına son verdi. Haziran 2017'de bu sözde dörtlü, Doha ile diplomatik ilişkileri kopardı, hava, kara ve deniz ablukası uyguladı. Doha eyaletleri daha önce İran ile ilişkilerinin kısıtlanmasını, Doha'da yeni kurulan Türk askeri üssünün kapatılmasını ve Müslüman Kardeşler'e verilen desteğin durdurulmasını talep etmişti. Daha 2014 yılında, Katar'ın farklı dış ve güvenlik politikası öncelikleri Suudi Arabistan, BAE ve Bahreyn ile ciddi anlaşmazlıklara yol açmıştı. Doha, 2011 yılında başlayan Arap ayaklanmalarını hem bölgesel konumunu hem de bölgedeki destek gruplarını güçlendirmek için bir fırsat olarak gördü. Bu amaçla, diğerlerinin yanı sıra Müslüman Kardeşler'i ve yerel şubelerini destekledi. Abu Dabi, Kahire, Manama ve Riyad'daki liderler ise ayaklanmaları ve hepsinden öte, birkaç istisna dışında (Suriye, Libya) bu ayaklanmalarda rol oynayan Müslüman Kardeşler'i kendi iç dünyaları için bir tehdit olarak gördüler. Varoluş ve desteklenen otoriter restorasyon. Bu konudaki anlaşmazlık ilk olarak Kasım 2014'te 'Riyad Belgesi'nin imzalanmasıyla sona ermiş olsa da görüş ayrılıkları devam etti. Ocak 2021'de dört ülke, Doha'nın on üç talebinin hiçbirini karşılamamasına rağmen Katar'ın ambargosunu kaldırdı.
Sıraları Kapatmak için Motifler
Yakınlaşmanın üç ana nedeni vardı. Birincisi, büyük ölçüde Suudi Arabistan'ın inisiyatifiyle gerçekleşen boykotun kaldırılması, yeni ABD yönetimine verilmiş bir tavizdi. Kraliyet ailesi bu şekilde itibarını ve ABD ile ilişkilerini geliştirmek istedi. Daha Cumhurbaşkanlığı seçim kampanyasının başlarında, Joe Biden, Yemen'deki savaşına ve (gazeteci Jamal Khashoggi'nin, Ekim 2018'de öldürülmesinin arka planına karşı) muhtemelen Suudi Arabistan tarafından emredilen Suudi Arabistan'dan tüm desteğini çekeceğini açıklamıştı. Veliaht Prens Muhammed bin Salman, Körfez monarşisiyle ilişkilerini temelden yeniden gözden geçirmek zorunda kaldı. İkinci olarak, ambargoyu kaldıran dörtlü, Katar'ı 'Sünni-Arap ittifakına' daha yakın bir şekilde entegre etmeyi ve böylece onu İran ve Türkiye'nin etki alanından çıkarmayı amaçladı. Biden yönetimi, 2015 tarihli Ortak Kapsamlı Eylem Planına (JCPOA) geri dönmek veya İran ile yeni bir nükleer anlaşma müzakere etmek konusunda endişeli olduğundan, Tahran'ın daha da güçlendirilmesine karşı silahlanmak istediler. Dört başkentte algılanan artan tehdit ve boykot sonucunda Doha'nın (kaçınılmaz olarak) Ankara ve Tahran ile daha yakın iş birliği yaptığının anlaşılması, Dörtlü devletlerin Doha'nın dış politikasını, sapmaları göz ardı ederek tartışmaya istekli olmalarına ve hareket etmeye öncelik vermesine katkıda bulundu. Üçüncüsü, daha az önemli olmasına rağmen, boykotun kaldırılması ekonomik bir yükseliş için beklentiler sunuyor. Covid-19 pandemisi sonucunda uluslararası petrol piyasasında fiyatların düşmesi ve küresel petrol talebindeki düşüş Körfez Ülkelerinin önemli kayıplar yaşamasına neden olmuştu. Ambargonun sona ermesi, sınır ötesi ticarete, karşılıklı yatırımlara ve yeniden serbest hava trafiğine izin veriyor. İronik olarak, boykotun Katar'ı ekonomisini çeşitlendirmeye zorlaması, Katar'ı diğer Körfez ülkeleri için daha çekici bir iş ortağı haline getirdi. Bu aynı zamanda ulusal ekonomilerinin daha derin entegrasyonu için bir fırsat sunuyor.
Sınırlı Mutabakat
Ancak ideolojik farklılıkların ve çıkar çatışmalarının devam etmesi, Körfez iş birliği Konseyi ülkeleri ile Katar ve Mısır arasında gerginliğe neden olmaya devam edecek gibi görünüyor. Uzlaşmaya rağmen, Körfez İş birliği Konseyi etkili bir bölgesel örgüt veya hatta bir savunma ittifakı olarak işlev görmekten uzaktır.
Çatışmaya Meyilli Yeni Düzen
Tanımlanan normalleşme ve yakınlaşma süreçleri, son on yılın güç değişimlerini yansıtıyor. Bunlar, duruma ilişkin değişen bir değerlendirme, paylaşılan tehdit algıları ve yakınlaşan çıkarlarla (her şeyden önce, ancak bununla sınırlı olmamak üzere, Arap Körfezi Ülkeleri ve İsrail tarafından) açıklanabilir. İktidardaki değişimlerden biri, küçük Körfez ülkelerinin, özellikle de BAE'nin bölgesel kalkınmanın motoru haline gelmesidir. Geleneksel bölgesel güçler (Cezayir, Mısır, Irak, Suudi Arabistan, Suriye) istikrarını ve önemini kaybederken, Arap Baharı'nın tetiklediği jeostratejik çalkantılardan daha güçlü çıktılar. Bölgede önceden egemen güç olan ABD'nin kısmen geri çekilmesi, gelişmekte olan bölgesel güçlerin ve devlet dışı aktörlerin kapsamını genişletti. Ayrıca Rusya'ya Orta Doğu ve Akdeniz'deki askeri varlığını önemli ölçüde genişletme fırsatı sundu. Böylece Rusya, kendisini şekillendirme gücü sınırlı, engelleme gücü ise büyük, kaçınılması mümkün olmayan bir aktör olarak kurmayı başardı. Bir diğer yeni özellik ise Rusya, İran, BAE ve Türkiye'nin paralı asker kullanması ve milisleri desteklemesidir. Bunu yaparken, devlet yapılarını baltalıyorlar ve mevcut çatışma alanlarının ötesinde bile uzun vadede bölgeyi istikrarsızlaştırması muhtemel olan farklı ideolojik yönelimlere sahip bir savaşçılar havuzu yaratıyorlar. Arap ayaklanmalarının ardından otoriter restorasyonun başlamasıyla durumun değerlendirmesi değişti. Bölgenin büyük bir bölümünde başarılı olmak ve Suriye'de rejim değişikliği artık gerçekçi görülmemektedir. Uluslararası alanda da otoriter restorasyon artık tek alternatif olarak giderek daha fazla kabul ediliyor. Aynı zamanda, özellikle tehdit algılarının değişmesi ve çıkarların İsrail'inkilerle yakınlaşması nedeniyle Filistin meselesi Arap devletleri için alaka düzeyini kaybetmeye devam etti. Mısır ve Fas'taki liderlerin de paylaştığı İsrail ve Körfez'deki önemli tehdit algısının ardından İran, Ortadoğu ve Akdeniz'deki etkisini genişletiyor. 2019 baharında İran'ın petrol tankerlerine yönelik saldırıları ve Eylül ayında Tahran'la müttefik Yemenli Husi isyancıların Suudi petrol tesislerine insansız hava aracı ve roket saldırıları, Riyad ve Abu Dabi'nin ne kadar savunmasız olduğunu gösterdi. Yemen'de Husiler askeri başarılar elde etti. Bahsedilen liderler, Türkiye'nin jeostratejik iddialarını, Akdeniz bölgesinde giderek artan müdahaleci politikasını ve özellikle tehdit oluşturan siyasal İslam gruplarına desteğini de bir tehdit olarak görmektedir. Körfez monarşilerine meydan okuyor. İsrail, Mısır ve Körfez Devletleri, ABD'yi uzun vadede bölgeye bağlama konusunda güvenlik-politika güdümlü bir çıkarı paylaşıyor. Ayrıca Covid-19 pandemisinden sonra ekonomik toparlanmayı sağlamak için çabalıyorlar. Körfez ülkeleri ise ekonomilerini (daha da) çeşitlendirmeye çalışıyor.
Alman ve Avrupa Siyaseti için Sonuçlar
Orta Doğu'da yeni, çatışmaya meyilli bir bölgesel düzen şekilleniyor. (Yeniden) yaklaşımın her şeyden önce ilgili devletler veya ilgili hanedanlar için avantajları vardır. Sadece İsrail ile BAE arasındaki ilişkinin normalleşmesi de 'sıcak bir barış' anlamında nüfus üzerinde gözle görülür etkiler yaratıyor. Bununla birlikte, yakınlaşma, devletler arasında veya devletler içinde uzun süredir devam eden çatışmaların çözümü veya Arap ayaklanmalarının sosyo-politik nedenleri ve örneğin Lübnan'daki istikrarsızlaştırıcı etkileri ile ilgilenmek için herhangi bir başlangıç noktası sunmuyor. Aksine, üçüncü ülkelerde (örneğin Cezayir, İran) artan bir tehdit algısı yaratıyorlar. Analiz edilen dinamikler göz önüne alındığında, Almanya ve AB'deki ortaklarının güney mahallesindeki dinamikleri aktif olarak şekillendirme olasılıkları azdır. Ayrıca, AB üye devletlerinin siyasi yaklaşımları ve öncelikleri ne kadar farklılaşırsa, o kadar az etki yaratabilirler. Buradan Avrupalıların temel konularda bir araya gelmeleri çok önemli. Avrupa siyasetinin yol gösterici ilkesi, tek taraflı partizanlık yoluyla bölgesel rekabetlere kapılmamak veya yerel ve bölgesel çatışma taraflarının eline düşmemek ve örneğin Suudi gibi çatışan taraflara silah tedarik ederek silahlı çatışmaları körüklememek olmalıdır.
AB ve üye devletleri, ancak ilgili tüm aktörlerin çıkarlarını ve tehdit algılarını dikkate almaları halinde arabuluculuk rolü oynayabilirler. Yeni iş birliği formatlarını kendiniz oluşturuyorsanız veya destekliyorsanız, bu daha da önemlidir. Örneğin, Doğu Akdeniz Gaz Forumu, Mısır, Fransa, Yunanistan, İsrail, İtalya, Ürdün, Filistin ve Kıbrıs'ı (AB ve ABD gözlemcidir) bir araya getirmek, Türkiye tarafından ayrıcalıklı bir kulüp olarak algılanmaktadır. 2019'da kuruluşundan bu yana, sonuç olarak Akdeniz'deki gerilimi azaltmak yerine artırdı. Bu bağlamda, Ankara, Atina ve Lefkoşa arasında ve Ankara ile Kahire arasında diyaloğu sürdürmeye yönelik mevcut yaklaşımları desteklemek için arabuluculuğu kullanmak önemli olacaktır. Körfez İş birliği Konseyi ülkeleriyle Avrupa alışverişi, Arap Körfezi ülkelerinin artan etkisini dikkate almalıdır. Bu, diğer şeylerin yanı sıra, yalnızca ticari ilişkilerle sınırlı kalmamak, aynı zamanda bölgesel düzen ve güvenlik konularındaki alışverişleri genişletmek anlamına da gelir. Bu, aynı zamanda İran ile yeni bir nükleer anlaşma müzakerelerine eşlik eden ve bölgesel anlayışı geliştirmeyi ve algılanan tehditleri azaltmayı amaçlayan bir diyalogu da içermelidir. Suudi-İran hegemonik çatışmasıyla başa çıkmak için bir başlangıç noktası. İki devletin bir süredir yürüttüğü ikinci müzakereler olabilir. Bir diğer önemli konu da Suriye olmalı. Burada AB ve üye devletler, çabalarını Suriye'nin Arap devletleri tarafından yürütülen rehabilitasyonunu engellemeye odaklanmak yerine, öncelikle insani durumu iyileştirmeye ve Suriye'nin sürdürülebilir istikrarına odaklamalıdır. Son olarak, AB ve üye devletleri, KİK ülkeleriyle İsrail ile normalleşme anlaşmasının İsrail-Filistin çatışmasını yapıcı bir şekilde ele almak için nasıl kullanılabileceğini tartışmalıdır.
